HEBEL: Wielokulturowy Kafka
Z pewnością nikomu nie trzeba wyjaśniać znaczenia takiego pisarza, jakim był Franz Kafka (1883-1924) i przekonywać o wielkim wpływie jego twórczości na literaturę i kulturę środkowoeuropejską. Klaus Wagenbach napisał bardzo przenikliwą i rzetelną biografię tego austriackiego twórcy żydowskiego pochodzenia, związanego z Pragą. Książka o życiu Kafki miała już trzydzieści sześć wydań w Niemczech i była tłumaczona na wiele języków. Warto podkreślić, że autor wyżej wymienionej publikacji często oddaje głos swojemu bohaterowi, dopowiadając jedynie to, co niezbędne.
W przypadku Kafki, jak często podkreślają krytycy literatury, naprawdę trudno jest oddzielić dzieło od życia pisarza. Wszystkie przejmujące wizje ludzkiego losu, jakie stworzył Kafka, są odbiciem jego własnego doświadczenia. Zatem można by powiedzieć, że twórczość autora “Procesu” zbudowana jest z “cząstek realności”. Do elementów kształtujących panoramę literackiego świata Kafki na pewno należałoby zaliczyć: groteskową deformację, niejednoznaczne, paraboliczne obrazy oraz poczucie zagrożenia i niepewności. Proza tego autora jest niekiedy mroczna, jak również ma ona charakter spełnionego proroctwa o późniejszym zniewoleniu Europy przez nazistowski i komunistyczny system totalitarny. W swoich powieściach Kafka stworzył bowiem model sytuacji, w której istotą jest konflikt zniewolonej jednostki z anonimową, nadrzędną wobec niej instancją.
Autor “Procesu”, “Zamku” i “Ameryki” zdecydowaną większość swojego życia spędził w stolicy Czech. Praga za czasów Franza Kafki była kosmopolitycznym i wielokulturowym tyglem, w którym wzajemnie przenikały się wpływy czeskie, niemieckie i żydowskie. Na tym multietnicznym tle Wagenbach ukazuje autora “Procesu” jako czytelnika Hercena i Kropotkina, zdeklarowanego socjalistę i wegetarianina. Mało kto wie, że Kafka symbolicznie manifestował swoje socjalistyczne przekonania, nosząc czerwony goździk w klapie marynarki. Uczestniczył też w spotkaniach anarchistycznego Klubu Młodych, organizacji rozwiązanej przez władze za propagowanie antymilitarystycznych idei. Posiadał rzadkie wśród pisarzy, ale na pewno ugruntowane doświadczenie niszczycielskiej mocy systemu przemysłowego, pracując przez wiele lat w zakładzie ubezpieczeń robotników od wypadków przy pracy. Nieobce mu było praskie życie intelektualne, o czym może świadczyć, że spotykał nieznanych jeszcze wówczas przedstawicieli czeskiej awangardy, m.in. Jaroslava Haška, czy słuchał referatów czasami mieszkającego w Pradze Alberta Einsteina na temat psychoanalizy i teorii kwantowej,
Kafka bardzo niewiele tekstów opublikował za swojego życia, stając się sławnym pisarzem dopiero po śmierci. Dzięki swojemu przyjacielowi Maksowi Brodowi, który wbrew twórcy opublikował rękopisy po jego śmierci, świat mógł poznać literacki geniusz Kafki. Brod wywiózł z zalanej nazizmem Europy powierzone mu przez Kafkę rękopisy; inne zachowała Dora Diamant, ostatnia miłość pisarza. Pozostałe teksty zostały zarekwirowane w Berlinie i zniszczone przez gestapo. Można tu odnaleźć ciekawą analogię do losów rodziny pisarza, ponieważ trzy siostry Franza Kafki zostały zamordowane przez hitlerowców.
W Polsce twórczość Kafki jest znana w dużej mierze dzięki międzywojennym przekładom Brunona Schulza, brutalnie zamordowanego w Drohobyczu przez hitlerowców autora “Sklepów cynamonowych” i “Sanatorium pod Klepsydrą”. Ponieważ dzieła Kafki odzwierciedlają rozterki wielu ludzi początków XX wieku, nie należy ich interpretować wyłącznie jako krytyki nadmiernie rozbudowanej i niezrozumiałej w swoich decyzjach machiny biurokratycznej. Raczej warto potraktować je jako szeroko pojęte i wieloaspektowe przesłanie o wymiarze egzystencjalnym. Część badaczy jest skłonna zaliczyć twórczość Kafki do nurtu ekspresjonistycznego, chociaż pisarz wprowadził do literatury liczne niedomówienia, korzystając z niejasnych, parabolicznych obrazów.
Kafka w swoich dziełach najczęściej przedstawia człowieka wyalienowanego, który walcząc samotnie z niezrozumiałymi strukturami rządzącymi światem nie jest w stanie zmienić swojego położenia, wskutek czego jego walka kończy się klęską. Uwikłania bohatera w grozę istnienia mają na tyle niejasną strukturę, że możliwa jest bardzo różna interpretacja symboliki i wydarzeń, jakim ten bohater jest poddany. Postać kreowana przez Kafkę zawsze zaś walczy i przegrywa, pozostając w sferze samotności.
W niezwykłej eseistycznej biografii autora “Procesu” Wagenbach dość daleko prowadzi czytelnika przez uliczkę życia, twórczość i fascynacje Franza Kafki, a przy tym czyni to z wielką kulturą i intelektualnym spojrzeniem na literacką spuściznę pisarza. Miło jest czytać książkę napisaną z tak wielką pasją.
JAROSŁAW HEBEL
Klaus Wagenbach, “Franz Kafka”, przekł. Barbara Ostrowska, Wydawnictwo Nisza, Warszawa 2006.