JASTRZĄB: Thomas Mann i jego poczekalnia do niebytu

Ma dwadzieścia cztery lata. Toczy go radosne poczucie zdrowia. Jest pewien, że idzie w dobrą stronę. Jak dotąd nie narzekał na los. Jego życie było uporządkowane i proste. Płynęło w spokojnym, ustalonym rytmie, jakby miało trwać wiecznie. Nie widział więc specjalnych powodów, by się nad nim zastanawiać. Biegło wyznaczonymi koleinami rozsądku, bez podniecających zaburzeń, wstrząsów, niespodzianek; nurtem przekonań odziedziczonych po przodkach, zapatrywań wtłoczonych mu w pamięć przez otoczenie zostawione na równinach.

I takie było dla niego – łagodnej zapowiedzi mężczyzny wychowanego w przekonaniu, że ma przed sobą czas. Ale na co mu ten czas? Dopiero później dostrzegł, że był mu potrzebny do tego, by dorosnąć, dojrzeć do wyjścia spod obyczajowych gorsetów. Okrzepnąć w pojęciach innych. Zaprzestać wydawania prędkich i pochopnych ocen. Pogodzić się ze zmianą punktów widzenia.

Przybył do międzynarodowego sanatorium Berghof w Davos, do szwajcarskiej miejscowości uzdrowiskowej. Przyjechał w odwiedziny do kuzyna leczącego się z gruźlicy i na odpoczynek. Planował spędzić tam trzy tygodnie, a został na siedem lat. I w tym miejscu rozgrywa się akcja powieści “Czarodziejska góra” Thomasa Manna.

*

Trzy tygodnie to niepoważny termin. W sam raz taki, by niczego nie zobaczyć. Główny bohater nazywa się Hans Castorp. Jest Niemcem pochodzenia mieszczańskiego, świeżo upieczonym, majętnym inżynierem ze skłonnościami do egzaltacji. Poprzez tresurę mieszczańskiego wychowania jest również nawykły do powściągliwej gimnastyki umysłu.
Drugim bohaterem jest jego przyrodni kuzyn, Joachim Ziemssen, zakamieniały żołnierz o siermiężnych poglądach wyznawanych przez wojsko. Hans Castorp to cywil o duszy poczciwego pacyfisty.

Kuzyni są nieśmiali, ale uprzejmi. Wobec innych ludzi zachowują się z delikatną rezerwą; od małego uczeni szacunku do starszych. Są lubiani, uczynni, przeto nie mają wrogów. Zazwyczaj bywają we własnym towarzystwie. Jednakże w trakcie rozwoju fabuły do obu kuzynów dochodzi trzeci bohater, Włoch Lodowico Settembrini, mason, erudyta, radykalny humanista pozujący na zacietrzewionego intelektualistę literat o zapędach pedagogicznych. Jest on zwolennikiem demokracji, postępu, nowoczesności, maniakalnym gloryfikatorem Człowieka Rozumnego, wrogiem wszelakich cierpień, przesądów, schorzeń i niedomóg tłamszących ludzkość, augurem skłonnym do instruowania, a przede wszystkim ateistycznym moralizatorem łasym na komplementy. Lubi popisywać się nagromadzoną wiedzą, strofować kogo bądź i prostować ścieżki swoim uczniom.

W tym przypadku wdzięcznym obiektem jego pedagogicznej szlifierki jest Hans Castorp, natura umysłowo dziewicza, jeszcze nieskażona efekciarstwem i wolna od sceptycyzmu. Jest dla Włocha wyzwaniem, plastyczną osobowością, postacią godną rzeźbienia, nadającą się do psychicznego ugniatania jak glina, do formowania jak czysta karta. Nazywa go “wiecznym dla życia strapieniem”, a Hans odwzajemnia mu się, obdarzając go epitetem “kataryniarz”.

Całe trio prowadzi niekończące się dyskusje. Są to jednak apodyktyczne monologi Settembriniego aniżeli równorzędny przepływ zdań. Ziemssen ogranicza się do milczenia. Przeważnie stanowi nieme tło dyskusji i jej dekorację. Tylko Castorp bąknie czasem jakieś krzywe słówko sprzeciwu pod adresem mentora, lecz – zgromiony jego ripostą – cichnie jak uczniak.

Ale choć w obecności swojego dydaktyka zachowują taktowne milczenie, to przecież słuchają go z prawie nabożną czcią i dopiero, gdy ich nauczyciel odchodzi z pola widzenia, odważają się komentować jego wypowiedzi.

W odróżnieniu od Joachima Ziemssena, poczciwej duszy wypełnionej kapralską prostaczkowością, Hans Castorp, skrupulant, obowiązkowicz i precyzyjniak chłonie wiedzę o sprawach tak mu nieznanych, że aby je pojąć, zaczyna kształcić się od podstaw, studiować dziedziny dalekie od wyuczonych. Zaczyna sięgać po dzieła biologiczne i astronomiczne. Czyta i duma o budowie wszechświata lub zgłębia budowę ludzkiego organizmu. Czyni to wszystko po to, by podążać bez przeszkód zawiłym tropem przemyśleń Settembriniego. A nawet, by odważyć się na polemikę z “kataryniarzem”.

*

Settembrini odczuwa samotność erudycyjną; brakuje mu właściwego audytorium zdolnego docenić jego błyskotliwość. Gnębi go fakt, że nie ma równego sobie przeciwnika, toteż odzyskuje wigor, gdy w drugim tomie powieści pisarz przydaje mu nowego interlokutora, zręcznego oportunistę o słabowitej kompleksji – Leona Napthę z upodobaniem dialogującego na obojętnie jaki temat, mrocznego jezuitę o kwaskowatym usposobieniu. Scholastyka od niechcenia szermującego sofizmatami. Chwalcę średniowiecza, a także zwolennika moralnych sadyzmów lub stosowania terroru.
Obaj stworzą wyśmienity duet, a Hans Castorp, zażenowany obserwator ich zazdrosnej rywalizacji, będzie w środku. Pozostanie ofiarą pedagogicznej walki o władanie jego zapatrywaniami. Od tej chwili będą wieść zaborcze utarczki słowne o jego duszę, o panowanie nad nią, a Hans posłuży im za worek treningowy.

*

Śmierć, jej nieustanna obecność w tym miejscu, jej dotkliwe uprzytomnienia, że na nich patrzy i tylko czyha, by ich dopaść, śmierć, ta rozpaczliwa świadomość nieuchronnego przemijania, wciąż im towarzyszy. Wpływa na ich postępowanie i tryb życia. Z chwilą wkroczenia do gruźliczego świata na górze, odrzucają zwyczaje przywiezione ze świata nizin, a stosują się do tu obowiązujących. Poprzednie wydają im się banalne, niespójne z obecnie prowadzonym życiem na kredyt.

W obliczu częstej perspektywy zgonu zdawano sobie sprawę, że czas ma tu inne znaczenie, a dawniejsze zainteresowania i przyziemne problemy – praca i obowiązkowość – tracą sens. Zabijają go więc, przestają się nim przejmować, a w miejsce starych, pojawiają im się nowe pasje: krótkie romanse, nonsensowne gry, pijane zabawy, napady obżarstwa, intrygi lub drobnostkowe plotki pozwalające na chwilę zapomnieć o rozpaczy.

Monotonna, próżniacza, nudnawa egzystencja ludzi goszczących w sanatorium koncentruje się na rutynie uporządkowanych zadań: na obfitych posiłkach, regulaminowym leżakowaniu na werandzie i koedukacyjnych lub indywidualnych spacerach. Zarząd Berghofu dba o rozrywki swoich kuracjuszy, jak tylko potrafi.

Jedną z nich jest wizyta w jadalni naczelnego lekarza, radcy dworu Behrensa, spotkanie dające pensjonariuszom możliwość niezobowiązującego pogawędzenia na tematy oderwane od dolegliwości. Urozmaicenie stanowią też wieczorki poświęcone seansom spirytystycznym czy wykłady urządzane przez doktora Krokowskiego – asystenta radcy dworu. Mówi w nich o ekscytującym powiązaniu miłości z umieraniem. Przestrzega też przed seksualną rozwiązłością pogłębiającą chorobę. Nie wszyscy jednak rezydenci Berghofu przejmują się tymi pogadankami. Większość bagatelizuje zakazy i zajmuje się talerzykowymi głupstwami.

*

Jakkolwiek spędzają ten skrofuliczny czas, nieodmiennie dręczy ich spóźniona nostalgia za opuszczonymi krajami. Opanowuje gwałtownym przypomnieniem utraconej sielanki z momentów minionego zdrowia. Wtedy niektórzy z tego bractwa wyłamują się ze zwartych szeregów pacjentów: gnani tęsknotą za poprzednim życiem, decydują się przerwać kurację i wrócić w rodzinne strony.

*

Rosjanka Kławdia Chauchat, niespełniona miłość Hansa Castorpa, opuszcza przybytek bożych dopustów i zwiedza, podróżuje, odpędza od siebie myśli o postępującym schorzeniu. Joachim Ziemssen, rycerz wyprofilowany na pruską modłę, wraca do koszarowych powinności. Lecz zarówno Kławdia, jak i Joachim zjawiają się w Berghofie – ponownie; kuzyn, by umrzeć, madame Chauchat, by przywieźć na górę swojego towarzysza niedoli, Holendra o nazwisku Mynheer Peeperkorn, postać osobliwą, “władcze zero”, jak się o nim wyraża Hans Castorp.

Hans wie, że aby zbliżyć się do Kławdii, musi go poznać, polubić, w miarę możliwości nawet się z nim zaprzyjaźnić i tym sposobem sprawić sobie choć odrobinę rozkoszy.

Niemożliwością jednak okazuje się poznać Peeperkorna – Holender wymyka się wszelkim diagnozom. Mimo to, a może ze względu na mgławicowość aluzyjnych wypowiedzi, jest najlepszą postacią utworu Tomasza Manna. Pisarza ironisty.

Majestatyczny, króluje nad otoczeniem. Wydaje się nad nim unosić. Dominuje aparycją, monumentalnością, dostojeństwem bijącym z całej postury. Wydaje komendy, narzuca wolę, decyduje, poleca i zaleca, a czyni to tak sugestywnie i z taką mocą przekonywania, że nikt z jego rozmówców nie ośmiela się zaoponować.

Ale gdy rozmowy zaczynają przybierać tony filozoficzne, kiedy na arenie pojawiają się Settembrini oraz Naptha i dyskusja schodzi na tematy abstrakcyjne, metafizyczne i mało przyziemne, Peeperkorn jest bezradny. Można odnieść wrażenie, że dopóki nie otworzy ust, uchodzi za mądrego, ale z chwilą, gdy zaczyna mówić, iluzje te pryskają bezpowrotnie, a z otworu gębowego wyciekają mu słowa oskubane ze znaczenia. Treść zdań rozjeżdża się z formą, a ich forma lewituje nad treścią. Lecz to pozór, bo w tym szaleństwie jest metoda: zdania są celowo urwane w połowie sensu. Z premedytacją niedokończone. Są zostawione domyślności słuchaczy, a Peeperkorn, wypowiadając ich cząstki, pozwala je uzupełnić, wzbogacić niedopowiedzenia o brakujące elementy.

Mimo to Hans Castorp odnosi się do niego z szacunkiem. Ze względu na miłość do Kławdii jest pełen respektu i uprzedzających grzeczności w swoim dworactwie; wierzy w jego wielkość i format. Stara się zrozumieć, co takiego dostrzegła Kławdia, że związała z nim swój los. Tym samym próbuje usprawiedliwić ją z dokonanego wyboru.

Choć Settembrini lub Naptha, nie rozumiejąc Peeperkorna, uważają go za karykaturę intelektualisty, a nawet – zamkniętą głowę, jakkolwiek twierdzą, że wywiera na Hansa zgubny wpływ i usilnie odradzają mu kontakty z ową mizerotą, to on nadal i do nieszczęśliwego końca zabiega o jego względy.

*

Mann był ironistą: pisząc poważną książkę o chorobie, mówił nie tylko o sanatoryjnych ludziach pożeranych przez gruźlicę, o ich powolnym staczaniu się w nicość lub otępienie. Powieść rozgrywa się przecież na tle zbliżającej się wojny! To nadciągający kataklizm jest głównym bohaterem “Czarodziejskiej góry”.

Jej ironiczna wymowa polega na tym, że ludzie, których uważamy za mądrych, tacy wcale nie są, a przykładowo ktoś taki, jak Peeperkorn, który jest poczytywany za półgłówka, okazuje się mędrcem. Jałowe, puste, demagogiczne są więc rozmowy Settembriniego z Napthą. Jak tamtejsza schyłkowa Europa nie dysponowała prawdziwymi intelektualistami, tak postacie z tej książki uzurpują sobie prawo do zabierania głosu, do wypowiadania się o filozofii, historii, polityce.

Pierwsza wojna światowa, widmo upadku cywilizacyjnego, ciąży nad mieszkańcami tej luksusowej poczekalni do niebytu, a ironia polega na ogarniającym ich mętliku, chaosie, poczuciu bezwyjściowości. Kultura, jej dotychczasowy walor i udział w życiu człowieka, traci siłę naturalnego istnienia, staje się martwym obiektem spekulacji, rozważań na jałowym biegu. Do niczego pożytecznego nie prowadzi, niczego też nie wyjaśnia, jest tylko jak milowy kamień w bucie.

*

Parę słów o pisarzu: Niemiec urodzony w Lubece w czerwcu 1875 roku, zmarł w sierpniu 1955 roku w Zurychu. Laureat literackiej Nagrody Nobla w 1929 roku.

W 1901 roku, czyli w wieku dwudziestu pięciu lat, publikuje zaczętą trzy lata wcześniej powieść “Buddenbrookowie. Dzieje upadku rodziny”. W 1912 roku pisze “Śmierć w Wenecji”, natomiast dwanaście lat później “Czarodziejską górę”. Do najważniejszych dzieł Manna zaliczyć można niewątpliwie cykl czterech powieści pod wspólnym tytułem “Józef i jego bracia” powstałych w latach 1933–1943.

Utraciwszy obywatelstwo niemieckie, w 1936 roku przyjął obywatelstwo czeskie, zaś osiem lat później został formalnie obywatelem Stanów Zjednoczonych. Po zakończeniu drugiej wojny światowej nie zdecydował się na powrót do Niemiec.

Apogeum powodzenia osiągnął w ostatnim roku życia, gdy ukazały się “Wyznania hochsztaplera Feliksa Krülla” (1954).

O swych książkach mówił, że są “tworzone z własnego życia”, a życie było dla niego “grą, artyzmem, humorem”. I tak – biograficznie – należy patrzeć i oceniać jego dzieła; twórca jest twórcą tylko wówczas, gdy pisze sobą.

MAREK JASTRZĄB