KRAKOWIAK: Opowieść o Kurierze
Jan Karski, legendarny kurier Polskiego Państwa Podziemnego, jest bohaterem najnowszego eseju historycznego Tomasza Łubieńskiego.
Książka znanego publicysty, który zasłynął debiutanckim “Bić się czy nie bić”, liczy ledwie 130 stron. Biorąc pod uwagę, jak bogaty życiorys ma tytułowy bohater, nie wydaje się to ilością zbyt obszerną, lecz napisane jest ciekawym językiem i co najważniejsze, nie nuży.
Autor ukazuje życie Karskiego w podziale na “dwa światy” – pierwszy młodzieńczy, przedwojenny, polski i drugi powojenny, już amerykański. Tym, co je oddziela, jest wojna, czas okrutny, który już na zawsze odcisnął piętno na słynnym kurierze. Była ona dla młodego dyplomaty punktem zwrotnym w życiu.
Jan Kozielewski przed tragicznym Wrześniem był bowiem obiecującym dyplomatą, nazywanym “sanacyjnym dzieckiem”. W 1935 r. jako przedstawiciel polskiej młodzieży był nawet uczestnikiem “Parteitag”, zjazdu NSDAP w Norymberdze.
Ufny w przedwojenną propagandę, głoszącą, że “nie oddamy ani guzika”, i przekonany o sile państwa i armii wyruszył jako podporucznik rezerwy na wojnę. Jak pisze autor, relacja późniejszego kuriera z kampanii 1939 r. należy do najbardziej ponurych. Po trwającym ponad trzy tygodnie odwrocie dostał się najpierw do niewoli sowieckiej, a potem niemieckiej, z której zbiegł.
Autor przywołał m.in. historię o szabli, jaką młody oficer chciał wymienić na jedzenie: “pewnego dnia na próżno próbuje Kozielewski zastawić pamiątkową szablę za trochę jedzenia. A szablę ową, nie byle co, otrzymał jako prymus w podchorążówce od samego prezydenta Mościckiego, z jego własnoręcznym podpisem”. Ostatecznie, z powodu braku popytu u okolicznych chłopów, wyrzucił ją ponoć w krzaki (!). Można się tylko domyślać, jakie piętno klęska wrześniowa musiała odcisnąć w psychice młodego Jana Kozielewskiego.
Nie załamał się jednak i postanowił dalej służyć swojemu krajowi, tym razem na obczyźnie. Ten epizod jego życia jest najbardziej znany opinii publicznej. Jako słynny kurier spotykał się z możnymi tego świata i przedstawiał im los Polski oraz ludności polskiej, w tym Żydów żyjących pod okupacją niemiecką. Będąc kilkakrotnie w getcie, mógł przekonać się o tym, jak straszny los zgotowali im okupanci. Swoje relacje z pobytu w okupowanym kraju przedstawił osobiście m.in. podczas rozmowy z prezydentem USA Franklinem D. Rooseveltem.
Po zakończeniu wojny dla takich jak on – “dzieci sanacji” – nie było jednak miejsca w “ludowej” ojczyźnie. Pozostał więc na emigracji i zamieszkał w USA. Z czasem stał się wykładowcą akademickim i współpracownikiem wywiadu rządu amerykańskiego. W 1954 r. otrzymał obywatelstwo i stał się pełnoprawnym Amerykaninem. W 1965 r. ożenił się z poznaną jeszcze przed wojną Polą Nireńską, polską Żydówką, której okupacja zabrała całą rodzinę. Traumatyczne wspomnienia wojenne doprowadziły ją ostatecznie do samobójstwa w 1992 r.
Podczas lektury “Wojny według Karskiego” rzuca się w oczy również to, że Łubieński w swoim eseju dużo uwagi poświęcił losowi Żydów. W wielu miejscach można nawet odnieść wrażenie, że to społeczność żydowska, a nie Jan Karski, jest bohaterem tej książki. Choć faktem jest, że życie słynnego emisariusza od urodzenia mocno sprzęgnięte było z ludźmi pochodzenia żydowskiego. Zarówno jego żona, jak i przyjaciółka z ostatnich lat życia miały korzenie żydowskie.
Z kart książki dowiadujemy się, że Karski, pomimo dużej popularności i udanej kariery zawodowej, miał niełatwe życie osobiste. Samobójstwo dwóch najbliższych mu w życiu dorosłym osób – żony i starszego brata – z pewnością było ciosem dla legendarnego kuriera. Niewątpliwie jednak jego życiorysem można by śmiało obdzielić kilku “zwykłych śmiertelników” i każdy miałby co wspominać.
“Wojna według Karskiego” nie jest klasyczną biografią, to raczej widziana oczami autora opowieść o życiu tytułowego bohatera. Życiu pokazanym na tle historycznych wydarzeń, jakich słynny kurier był świadkiem i uczestnikiem. Jest to więc swoista podróż z Janem Karskim przez XX wiek, wiek pełen napięć, niepokojów, wojen i totalitaryzmów.
KAMIL K. KRAKOWIAK
Tomasz Łubieński, “Wojna według Karskiego”, Wydawnictwo Iskry, Warszawa 2019.
