CANIĆ: Nikołaj Gogol – pionier fantastyki historycznej

Zjawisko prozy historyczno-fantastycznej jest największym paradoksem literatury. Połączenie dwóch na pozór wzajemnie się wykluczających gatunków (“zazębiających się” przez epikę albo folklor) stało się powszechnie znanym w XX wieku i jednym z najbardziej popularnych kierunków artystycznych wieku bieżącego.

Czy przedstawianie związków przyczynowo-skutkowych na tle bitwy między siłami dobra i zła jest wynalazkiem literatury zachodnioeuropejskiej? Romantyzm przedstawił nam na nowo mity i legendy – zarówno celtyckie, jak dzieła śródziemnomorskiego antyku, jednak nie przesunął granic między światem sił nadprzyrodzonych a namacalną rzeczywistością. Dopiero w XIX wieku – w czasach wyrosłej z romantyzmu groteski – pewien wschodnioeuropejski pisarz popchnął dwa odlegle światy do współgrania i uzupełniania się. Nie tylko w ramach symbolizmu, a raczej jako koryfeusz prozy satyryczno-fabularnej. Fantastykę z historycznym zapleczem obyczaju trzech narodowości – ukraińskiej, rosyjskiej i polskiej zjednoczył nie kto inny jak Nikołaj Gogol.

Sławny pisarz, publicysta i dramaturg urodził się w małoruskiej szlacheckiej rodzinie Gogol-Janowskich herbu Jastrzębiec, żyjącej od kilku pokoleń w Ukrainie Lewobrzeżnej. Nikołaj miał w równym stopniu ukraińskie, rosyjskie i polskie korzenie, a jego ród słynął z inteligencji przedstawicieli kleru oraz odwagi wojowników Hetmańszczyzny. Szanowany i lubiany przez rosyjskich twórców, sam uważał się za Małorosjanina. Największą inspiracją młodego Nikołaja były folklor i historia Ukrainy. Zachwycał się kozactwem, nie obawiając się wyrażania antyrosyjskich bądź antypolskich poglądów.

Krytycy mówią, że to właśnie on wprowadził do literatury rosyjskiej folklor i lud ukraiński. Z elementów folkloru najchętniej korzystał w początkowym okresie twórczości, kiedy powstały jego utwory wyzyskujące podania i baśnie ludowe na tle ówczesnych wschodniosłowiańskich realiów: “Jarmark w Soroczyńcach”, “Wij” i cykl opowiadań “Wieczory na futorze w pobliżu Dikańki”. Od dzieciństwa zafascynowany kulturą stron rodzinnych, Gogol przedstawił czytelnikom urzekający świat losów i wierzeń Małorosjan. Jednym z mostów między fantastyką a przeszłością i teraźniejszością ludu w jego książkach jest ironia, drugim zaś – bogaty materiał folklorystyczny z poetyzacją postaci historycznych. Pierwiastki mitologiczne, przyprawione humorem, tworzą jedną, autentyczną całość z etnograficzno – społecznym tłem opowieści.

“Wszystko, o co zabiegamy i o co się kłócimy, jest marnością – podkreślał w tym czasie. – Zabiegać powinniśmy jedynie o miłość”. Dzieło historyczno-fantastyczne zawsze sugeruje walkę dobra ze złem, a utwory Nikołaja Gogola obfitują w postacie z kręgów demonologii słowiańskiej. Mamy do czynienia z diabłem, rusałkami, wiedźmami i czarodziejami, których moce zakłócają ludzki spokój i przynoszą pecha. Gdy człowiek napędzany próżnością wchodzi w spółkę z mrocznymi siłami, zostaje oszukany oraz potępiony.

Autor wierzył, że nie powinniśmy się bać diabła i demonów, przecież wrogowie uciekają przed odważnymi sługami Boga i dobra. “Trzeba się tylko przeżegnać i plunąć jej [latawicy] wprost na ogon: cała jej moc wtedy na nic” – pisał. Według niego śmiały i uczciwy bohater potrafi nawet sam poskromić nieczystego ducha, uwięzić go i też oszukać… w przeciwieństwie do ludzi perfidnych i pochlebców, którzy padają ofiarami własnych grzechów.

Byt Gogola jest na tyle doskonały, że niektóre zjawiska “fantasy” wydają się być niezauważone aż do tego stopnia, iż wydają się naturalną częścią świata ludzi. Natomiast sam pisarz uważa się za niezaprzeczalnego mistyka literatury. Był jednym z niewielu, o których za życia tworzono legendy, jak gdyby on sam był postacią historyczną czy fantastyczną. Podobnie do Mrocznego Jeźdźca, przybywającego z Karpat, by ukarać złoczyńców, pisarz piórem gromił wrogów – ludzkie manekiny, upośledzone moralnie, próżne i okrutne. Jego główne dzieło, powieść “Martwe dusze”, było zamierzone jako pierwsza część ogromnej, również fantastycznej epopei o Rosji, pomyślanej na wzór “Boskiej komedii” Dantego. Ataki i napaści ze strony instytucji caratu sprawiły, że ten pomysł nie został zrealizowany, jednak nie złamały ducha twórcy. Każdy wydany jego utwór wywoływał poruszenie na terenach trzech krajów. Gogol do dziś jest najbardziej tajemniczym słowiańskim pisarzem, jedynym w swoim rodzaju, jakby wcale niemającym słabych punktów. Według fabuły rosyjskiego serialu filmowego z 2019 roku, miał nie tylko wenę, wyobraźnię geniusza, ale również umiejętności nadnaturalne. Opuszczone mieszkanie pisarza w Odessie uważane jest za miejsce anomalne.

Historia czy fantastyka, jego twórcza droga jest niezwykle interesująca dla smakoszy dobrych książek na całym świecie.

ANNA CANIĆ